22 Ιουνίου 1633:H Ιερά Εξέταση καταδικάζει τον Γαλιλαίο

Οι έντονες διαμάχες, που διεξάγονταν εκείνη την εποχή γύρω από τις αντιλήψεις για το σύμπαν και τη φύση, αντανακλούν εξελίξεις στο επίπεδο της κοινωνίας. Εκεί, έχει αρχίσει πλέον να κάνει αισθητή την παρουσία της η αστική τάξη. Η ανάπτυξη της επιστήμης συνάδει με τις απαιτήσεις αυτής της νέας φάσης της ιστορικής πορείας.

Μέχρι τότε, ήταν αδιαμφισβήτητο το γεωκεντρικό μοντέλο του σύμπαντος, που είχε προτείνει στην αρχαιότητα ο Αριστοτέλης και σταδιακά εξελίχθηκε σε αυτό του Πτολεμαίου. Το 1543 δημοσιεύεται το έργο του Κοπέρνικου “Περί των Περιφορών των Ουρανίων Σφαιρών” στο οποίο η Γη παραμερίζεται από το κέντρο του κόσμου, τη θέση της καταλαμβάνει ο Ήλιος, με τη Γη να περιστρέφεται γύρω του. Το 1610, ο Γαλιλαίος, ανακαλύπτει τρεις δορυφόρους του Δία. Είναι τα πρώτα ουράνια σώματα που δεν φαίνονται να περιστρέφονται με κέντρο τη Γη. Την ίδια χρονιά παρατηρεί ότι η Αφροδίτη παρουσιάζει “φάσεις”, παρόμοιες με αυτές της Σελήνης, κάτι που δεν μπορεί να εξηγηθεί με το γεωκεντρικό μοντέλο. Με το έργο του “Διάλογος περί των δύο συστημάτων” (δηλαδή του Πτολεμαίου και του Κοπέρνικου) που δημοσιεύει το 1632 δίνει τελειωτικό χτύπημα στο χρεοκοπημένο πλέον μοντέλο.

Το γεωκεντρικό μοντέλο ήταν συμβατό με τις θέσεις της ρωμαιοκαθολικής εκκλησίας, που είχε αποφασιστικό πολιτικό ρόλο σε όλη την περίοδο της φεουδαρχίας. Η Γη είναι ο πλανήτης του ανθρώπου, του τέλειου δημιουργήματος του Θεού, άρα δεν μπορούσε παρά να βρίσκεται στο κέντρο του κόσμου. Τότε, όποιος αμφισβητούσε το κύρος και τις διδαχές της Εκκλησίας, ερχόταν αντιμέτωπος με τη φοβερή Ιερά Εξέταση και συχνά κατέληγε στην πυρά. Από το κυνήγι της εκκλησίας δεν γλίτωσε ούτε ο Γαλιλαίος, ο οποίος κλήθηκε σε δίκη το 1633. Ο Γαλιλαίος δεν επιδίωξε τη σύγκρουση με την εκκλησία. Ίσα - ίσα, σε όλη του τη διαδρομή πορεύτηκε μέσα από συμβιβασμούς, υπό την αιγίδα ισχυρών παραγόντων της εποχής, αποζητούσε ακόμα και την εύνοια των πιο υψηλόβαθμων κύκλων της εκκλησίας. Δε θέλησε να συγκρουστεί ούτε την ύστατη στιγμή, για να υπερασπιστεί το έργο και το δίκιο του. Τελικά καταδικάστηκε σε κατ' οίκον περιορισμό.

Ο ευρέως διαδεδομένος μύθος θέλει τον Γαλιλαίο αμέσως μόλις έχει αποκηρύξει το έργο του μπροστά στους ιεροεξεταστές, να ψιθυρίζει τη φράση “κι όμως γυρίζει...”. Αυτό, βέβαια, δεν έγινε ποτέ. Η περίπτωση του Γαλιλαίου αποδεικνύει ότι η τομή που αντικειμενικά επέρχεται μέσα από τέτοια κολοσσιαίας σημασίας έργα, είναι σχετικά ανεξάρτητη και μπορεί να ξεπεράσει ακόμα και τις προθέσεις των ίδιων των εμπνευστών τους. Μπορεί ο Γαλιλαίος να υπέκυψε μπροστά στον φόβο. Οι κατήγοροί του, όμως, δεν κατάφεραν να σταματήσουν τη Γη από το να γυρίζει.

Ο Μπρεχτ, στο θεατρικό του έργο “Η ζωή του Γαλιλαίου” αξιοποιεί το παράδειγμά του μεγάλου Ιταλού επιστήμονα για να μιλήσει για τα ηθικά ζητήματα που απορρέουν από την επιστημονική πρόοδο στα πλαίσια της εκάστοτε κοινωνίας και τα οποία παραμένουν επίκαιρα και σήμερα. Στο έργο, ο Γαλιλαίος, καταδικασμένος πια, συνομιλώντας με τον μαθητή του Σάρτι, παρουσιάζεται να ανατρέχει αυτοκριτικά στη διαδρομή του. Σε ένα χαρακτηριστικό και πολύ “δυνατό” απόσπασμα, λέει:

«Είχα σαν επιστήμονας μια μοναδική δυνατότητα. Στην εποχή μου η αστρονομία κατέκτησε τις αγορές. Κάτω από αυτές τις εντελώς ξεχωριστές συνθήκες, η σταθερότητα ενός μόνο άντρα, θα μπορούσε να προκαλέσει μεγάλα τραντάγματα. Αν είχα αντισταθεί θα μπορούσαν οι φυσικοί επιστήμονες να φτάσουν σε κάτι ανάλογο με τον όρκο του Ιπποκράτη των γιατρών, στην πανηγυρική υπόσχεση να χρησιμοποιούν τη γνώση τους μονάχα για το καλό της ανθρωπότητας! Όπως είναι τώρα, το πολύ που μπορεί κανείς να ελπίζει, είναι ένα γένος εφευρετικών νάνων, πρόθυμων να εκμισθώνονται για τα πάντα».

Περίπου την ίδια περίοδο με τον Γαλιλαίο έζησε στην Ιταλία και ένας άλλος κοσμολόγος που υποστήριζε το ηλιοκεντρικό μοντέλο του Κοπέρνικου. Πρόκειται για τον Τζορντάνο Μπρούνο, ο οποίος μάλιστα μπόρεσε να εξελίξει τη θεωρία του Κοπέρνικου, λέγοντας πως ούτε ο Ήλιος πρέπει να θεωρείται ως το κέντρο του σύμπαντος, καθώς το σύμπαν είναι άπειρο και δεν μπορεί να έχει κέντρο.

Οδηγήθηκε και αυτός στην Ιερά Εξέταση, όπου, σε αντίθεση με τον Γαλιλαίο, αρνήθηκε να αποκηρύξει τις απόψεις του. Κάηκε στην πυρά στη Ρώμη, στις 17 Φλεβάρη 1600. Λέγεται πως όταν άκουσε την ετυμηγορία, είπε απευθυνόμενος στους ιεροεξεταστές: «Εσείς που μου ανακοινώνετε αυτή την καταδίκη, ίσως φοβάστε περισσότερο από εμένα που τη δέχομαι».