Πιο επίκαιρη από ποτέ η ανάγκη πρόληψης των εξαρτήσεων

Βασίλης Παυλόπουλος: Κάθε κρίση αφήνει βαθύτερο αποτύπωμα σε άτομα που βιώνουν αναπτυξιακές μεταβάσεις. Οι νέοι βρίσκονται στο μεταίχμιο αλλαγών που θα καθορίσουν σημαντικές παραμέτρους της υπόλοιπης ζωής τους, όπως οι σπουδές, η εργασία και οι διαπροσωπικές σχέσεις. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι το σχολείο και το πανεπιστήμιο δεν είναι απλώς χώροι μάθησης, αλλά κατ’ εξοχήν πλαίσια κοινωνικοποίησης. Ακόμα κι αν όλα λειτουργούσαν στην εντέλεια με τα εξ αποστάσεως μαθήματα –το οποίο γνωρίζουμε ότι δεν ισχύει, ιδιαιτέρως για τα χαμηλότερα κοινωνικοοικονομικά στρώματα– το παρατεταμένο κλείσιμο του σχολείου και του πανεπιστημίου προκαλεί πολλαπλά προβλήματα: από μειωμένη σωματική δραστηριότητα, διατροφικές διαταραχές και διαταραχές ύπνου, εξαιτίας της υπερβολικής χρήσης οθόνης, μέχρι αυξημένο στρες, εκρήξεις θυμού και αίσθημα μοναξιάς. Η αύξηση των περιστατικών ενδοοικογενειακής βίας στη διάρκεια του lockdown έχει συχνά παιδιά ως θύματα. Επιπλέον, η πανδημία επηρεάζει τους νέους μέσα από το φίλτρο της οικογένειας -και εδώ υπεισέρχεται πιο έντονος ο κοινωνικοοικονομικός παράγοντας. Για παράδειγμα, η ανεργία των γονέων και η οικονομική ανασφάλεια έχουν άμεσο αντίκτυπο στην ποιότητα ζωής και την ψυχική υγεία των νέων.

Από εκεί και πέρα, διεθνείς οργανισμοί επισημαίνουν ότι οι μακροπρόθεσμες επιπτώσεις της πανδημίας θα συνοδεύουν τους νέους πολλαπλώς στην υπόλοιπη ζωή τους μέσα από την υποβάθμιση των υλικών όρων διαβίωσης, τις χειρότερες προοπτικές εκπαίδευσης και επαγγελματικής αποκατάστασης, τη διαρραγή των κοινωνικών σχέσεων και το σοβαρό πλήγμα στην αίσθηση ελέγχου και στην εμπιστοσύνη σε συλλογικές δράσεις.

Β.Π.: Συνηθίζουμε να περιγράφουμε τα αίτια της χρήσης ουσιών μέσα από το λεγόμενο «τρίγωνο της εξάρτησης», δηλαδή όταν μία εξαρτητική ουσία ή συμπεριφορά συναντιέται με μια ευάλωτη προσωπικότητα σε ένα επιβαρυμένο κοινωνικό περιβάλλον. Στη διάρκεια της πανδημίας είδαμε και τις τρεις συνιστώσες αυτού του τριγώνου να επιδεινώνονται. Ενδεικτικά:

Γνωρίζουμε ότι η ανεργία συνδέεται με τη χρήση ουσιών. Τι συνέβη στην πανδημία; Διεθνείς οργανισμοί επισημαίνουν τον «καταστροφικά δυσανάλογο αντίκτυπο» και τις «δυσοίωνες προοπτικές» εργασίας για τη «γενιά των lockdown».

Επιπλέον, γνωρίζουμε ότι οι εξαρτήσεις είναι πιο συχνές σε πληθυσμούς με υψηλότερα ποσοστά φτώχειας και κοινωνικού αποκλεισμού. Και εδώ οι πιο γνωστοί οργανισμοί διεθνώς διαπιστώνουν ότι η πανδημία «αύξησε τη φτώχεια, αλλά και τις περιουσίες των υπερ-πλουσίων», διευρύνοντας ακόμα περισσότερο το χάσμα των ανισοτήτων.

Άλλος σημαντικός παράγοντας που γνωρίζουμε ότι συνδέεται με τις εξαρτήσεις είναι η σχολική διαρροή. Η «Unicef» προβλέπει ότι τουλάχιστον 24 εκατομμύρια μαθητές θα εγκαταλείψουν το σχολείο εξαιτίας της πανδημίας. Στην Ελλάδα έρευνες δείχνουν ότι σχεδόν οι μισοί μαθητές παρακολούθησαν μόνο περιστασιακά ή καθόλου τα online μαθήματα.

Δυστυχώς, ο κατάλογος των επιβαρυντικών παραγόντων είναι μακρύς. Σε αυτόν προστίθεται η απογοητευτική κατάσταση όσον αφορά στην πρόληψη, την οποία μαρτυρούν στοιχεία του Εθνικού Κέντρου Τεκμηρίωσης και Πληροφόρησης για τα Ναρκωτικά: λιγοστά και υποστελεχωμένα κέντρα πρόληψης, εξοβελισμός του προβλήματος των εξαρτήσεων από τα προγράμματα αγωγής υγείας στα σχολεία και, βεβαίως, σταθερή υποβάθμιση των «στεγνών» προγραμμάτων απεξάρτησης και διαχρονική προώθηση πολιτικών, όπως ο νόμος για τους χώρους ελεγχόμενης χρήσης, η προώθηση διατάξεων που απενοχοποιούν την κάνναβη και γενικά η αντίληψη ότι η απεξάρτηση είναι θέμα ατομικής διαχείρισης. Όμως οι εξαρτήσεις συνιστούν πρωτίστως κοινωνικό πρόβλημα. Επομένως, η πανδημία –όπως κάθε κρίση– επιδείνωσε μια προϋπάρχουσα αρνητική κατάσταση όσον αφορά στις εξαρτήσεις και δεν δημιούργησε ένα πρόβλημα εκεί που δεν υπήρχε.

Μαρίνα Παπαδιώτη: Για να απαντήσουμε στην ερώτηση χρειάζεται αρχικά να ξεκαθαρίσουμε τι εννοούμε πρόληψη. Πρόληψη σημαίνει ανίχνευση των αιτιολογικών παραγόντων της εξάρτησης από ναρκωτικές ουσίες ή από άλλες μορφές εξάρτησης, νόμιμες ή παράνομες, που έχουν κοινό αιτιολογικό υπόστρωμα. Στόχος της πρόληψης είναι η ενίσχυση των προστατευτικών παραγόντων που ενδυναμώνουν την ψυχοκοινωνική υγεία του ατόμου και το καθιστούν ικανό να επιλέγει έναν πιο ενεργό και δημιουργικό τρόπο ζωής και η μείωση των παραγόντων επικινδυνότητας.

Όμως, η εξάρτηση είναι ένα πολυαιτιακό φαινόμενο, όπου βιολογικοί, ψυχικοί, κοινωνικοί, οικονομικοί, πολιτισμικοί παράγοντες αλληλεπιδρούν και αλληλοδιαπλέκονται. Έτσι, προκύπτει ανάγκη για ύπαρξη προγραμμάτων πρόληψης σε πολλά επίπεδα που να επεκτείνονται από τον άνθρωπο μέχρι την κοινότητα, με στόχο την αναίρεση των γενεσιουργών αιτιών της εξάρτησης.

Η πρόληψη επομένως δεν περιορίζεται μόνο στην ενημέρωση και την παροχή πληροφοριών σε σχέση με τις εξαρτησιογόνες ουσίες. Επικεντρώνεται στη δημιουργία ή/και την ενίσχυση των προστατευτικών παραγόντων στην ανάπτυξη προσωπικών και διαπροσωπικών δεξιοτήτων, όπως: επίγνωση αναγκών, ανάληψη ευθύνης, ενίσχυση αυτοεκτίμησης, ανάπτυξη επικοινωνιακών δεξιοτήτων, ενσυναίσθησης, ικανότητα λήψης αποφάσεων, επίλυσης συγκρούσεων, ανάπτυξη κριτικής σκέψης κ.ά.

Η ανάπτυξη δεξιοτήτων πρέπει να έχει στόχο όχι μόνο το να «θωρακίσει» το άτομο σε ψυχοπιεστικά γεγονότα ή να τον καταστήσει ψυχικά ανθεκτικό σε έναν κόσμο που μοιάζει αβίωτος. Ο άνθρωπος βιώνει το νόημα της ζωής μόνο μέσα από τη δημιουργία αυθεντικών σχέσεων, ενταγμένος μέσα σε μια κοινωνία με ισοτιμία, δικαιοσύνη, αξιοπρέπεια και ανθρωπιά.

Είναι, λοιπόν, απαραίτητη η παρέμβαση, όχι μόνο στο άτομο, αλλά στο ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον, ευαισθητοποιώντας τα μέλη της κοινότητας -τα οποία δρουν ως φορείς πρόληψης και λειτουργούν πολλαπλασιαστικά στη διάδοση της φιλοσοφίας της πρόληψης-, στις κοινωνικές αιτίες του φαινομένου. Η πρόληψη δεν είναι μόνο υπόθεση των «ειδικών επιστημόνων».

Είναι σημαντικό να παρέμβουμε στην κοινότητα ώστε να διεκδικεί καλύτερες συνθήκες ζωής. Αυτό συνεπάγεται ισότιμη πρόσβαση στην εκπαίδευση, βασισμένη στη συνεργασία και όχι στον ανταγωνισμό, με στόχο την ουσιαστική μόρφωση και την ολόπλευρη ανάπτυξη του ατόμου. Σημαίνει πρόσβαση και δικαίωμα στην αξιοπρεπή εργασία για όλους. Σημαίνει πλήρη και δωρεάν πρόσβαση στον αθλητισμό και στις πολιτιστικές δραστηριότητες, με αντίστοιχες υποδομές. Η πρόληψη θα έπρεπε να υιοθετήσει μια πιο διεκδικητική στάση σε σχέση με τις πολιτικές και τα νομοσχέδια που ψηφίζονται π.χ. αποποινικοποίηση της κάνναβης, πολιτικές «μείωσης της βλάβης» κ.λπ. που υπονομεύουν το έργο της.

Όλα τα παραπάνω προϋποθέτουν και την στελέχωση των Κέντρων Πρόληψης ώστε να καλυφτούν οι ανάγκες των τοπικών κοινωνιών στις οποίες απευθύνονται και ταλανίζονται από την οικονομική, κοινωνική και ανθρωπιστική κρίση.

Μ.Π.: Η πανδημία και η διαχείρισή της, η αύξηση της ανεργίας, η οικονομική ανασφάλεια, η φτώχεια, η κοινωνική απομόνωση οδήγησαν σε μεγάλη αύξηση των ψυχοδραστικών ουσιών και ψυχοφαρμάκων (υπέρμετρη αύξηση στην κατανάλωση κοκαΐνης, αμφεταμίνης, μεθαμφεταμίνης, αντικαταθλιπτικών), σε αύξηση των εξαρτητικών συμπεριφορών (εξάρτηση από ηλεκτρονικά παιχνίδια, τζόγος, προβληματική χρήση διαδικτύου) καθώς και σε αύξηση ψυχοπαθολογικών εκδηλώσεων, όπως κατάθλιψη, αγχώδεις διαταραχές, αυτοκτονικός ιδεασμός ακόμα και σε πολύ νεαρές ηλικίες.

Είναι επιτακτική η ανάγκη για συνεργασία με θεσμικούς φορείς και συλλογικά όργανα προκειμένου να γίνει διάχυση της ενημέρωσης και ευαισθητοποίησης για τις κοινωνικές αιτίες του φαινομένου της εξάρτησης και τη διεκδίκηση των αιτημάτων για αξιοπρεπείς συνθήκες ζωής.

Τα ζητήματα για τα οποία άμεσα πρέπει να κινητοποιηθούν συλλογικοί φορείς και μέλη της κοινότητας είναι η ανάγκη για το άνοιγμα των σχολείων και των εκπαιδευτικών ιδρυμάτων με όλα τα ουσιαστικά μέτρα υγειονομικής ασφάλειας, προκειμένου να επανέλθουν στον φυσικό τους χώρο που αποτελεί τον πιο σημαντικό κοινωνικοποιητικό φορέα.

Η διασπορά και η μετάδοση του κορονοϊού δημιουργεί υπαρξιακό άγχος το οποίο εντείνεται με την έλλειψη υποδομών και της ανεπάρκειας του Δημόσιου Συστήματος Υγείας. Χρειάζεται να αναδείξουμε τη σπουδαιότητα της ενίσχυσης της Πρωτοβάθμιας Φροντίδας Υγείας, τη στελέχωση ιατρονοσηλευτικού προσωπικού και την επάνδρωση του απαραίτητου εξοπλισμού και κλινών για να αντιμετωπιστεί η πανδημία.

Τέλος, είναι απαραίτητη η συστηματοποίηση των παρεμβάσεων πρόληψης σε ομάδες-στόχους (έφηβοι, οικογένεια, εκπαιδευτικοί) μέσα από διαδικτυακά βιωματικά σεμινάρια προκειμένου να στηριχθούν και να ενδυναμωθούν ψυχολογικά από τις δυσμενείς επιπτώσεις της πανδημίας καθώς και ενημερωτικές ομιλίες για τις ψυχοκοινωνικές επιπτώσεις και την ευοδωτική επενέργεια της πανδημίας στις εξαρτητικές συμπεριφορές.

Β.Π.: Δεν υπάρχουν μαγικές λύσεις σε χρόνια κοινωνικά προβλήματα με βαθιές ρίζες στον ίδιο τον τρόπο λειτουργίας ενός ολόκληρου κοινωνικοοικονομικού συστήματος. Στο ΕΣΥΝ υπογραμμίζουμε τη σημασία της πρόληψης πάνω στη βάση ενός εναλλακτικού τρόπου ζωής. Θεωρούμε ότι η πρόληψη αφορά στο χτίσιμο μιας συγκροτημένης προσωπικότητας, ώστε οι νέοι να μην έχουν ανάγκη φυγής από την πραγματικότητα αλλά να διαμορφώσουν το δικό τους όραμα για τη ζωή. Η προσέγγιση αυτή προϋποθέτει μια σειρά παρεμβάσεων στο θεσμικό πλαίσιο, στο κοινωνικό περιβάλλον και στη θωράκιση των υλικών και ψυχοκοινωνικών πόρων που προάγουν την ψυχική ανθεκτικότητα των νέων. Εννοώ τη διασφάλιση βασικών δικαιωμάτων, όπως η αξιοπρεπής εργασία, η πρόσβαση σε αθλητισμό και πολιτισμό, η άρση των ταξικών φραγμών στην εκπαίδευση και η κοινωνική συμπερίληψη με όρους πραγματικής ισοτιμίας. Σε επίπεδο διαμόρφωσης ατομικών στάσεων, μπορούμε να προωθήσουμε στόχους, όπως η ειλικρινής και ψύχραιμη ενημέρωση (αντί των fake news), η επιστημονικά τεκμηριωμένη γνώση (αντί των θεωριών συνομωσίας), η ανάδειξη της πρόληψης (πριν τη θεραπεία) και ένα θαρραλέο και ξεκάθαρο «όχι» απέναντι σε όλες τις εξαρτήσεις (αντί των παραπλανητικών διακρίσεων ανάμεσα σε «σκληρά» και «μαλακά» ναρκωτικά). Τα παραπάνω απαιτούν χρηματοδότηση, υλικούς και ανθρώπινους πόρους, μακροπρόθεσμο σχεδιασμό, αλλά πρωτίστως είναι ζήτημα πολιτικής βούλησης. Και, βεβαίως, στο ατομικό επίπεδο απαιτείται εγρήγορση, ενεργοποίηση, πνεύμα συλλογικότητας και διεκδίκησης. Στο ΕΣΥΝ υπηρετούμε αυτές τις αξίες και αγωνιζόμαστε για αυτή την προοπτική.

Μ.Π.: Η προληπτική παρέμβαση σε θέματα ψυχικής υγείας πρέπει να γίνεται έγκαιρα τόσο στην οικογένεια, όσο και στο σχολείο με στόχο την στήριξη των ομάδων αυτών στο ρόλο και την ευθύνη που έχουν στη διαπαιδαγώγηση των παιδιών και τη διαμόρφωση αξιών, στάσεων ζωής και αντιλήψεων που θα ευνοούν την ενδοψυχική και διαπροσωπική ευημερία.

Ο άνθρωπος έχοντας αναπτύξει προσωπικές και κοινωνικές δεξιότητες νιώθει την ανάγκη να χτίσει σχέσεις εμπιστοσύνης και αλληλοϋποστήριξης. Οι σχέσεις που διαπνέονται από ισοτιμία, αποδοχή, ουσιαστική επικοινωνία και σεβασμό, η δημιουργία κοινωνικών υποστηρικτικών δικτύων, αποτελούν τον βασικό όρο αντιστροφής στην αλλοτρίωση και αποξένωση του ανθρώπου και λειτουργούν αναχαιτιστικά στην καταφυγή σε εξαρτησιογόνες ουσίες. Η ενστάλαξη της ελπίδας για τη διαμόρφωση μιας κοινωνίας με βασικό της άξονα το συλλογικό συμφέρον και η διαμόρφωση αξιοπρεπών συνθηκών ζωής ενεργοποιεί και κινητοποιεί όλους τους ανθρώπους και κυρίως τους νέους για να κρατήσουν ζωντανό το όραμα αυτής της κοινωνίας, να διεκδικούν και να αγωνίζονται. Όταν οι νέοι οραματίζονται και διεκδικούν, δεν χρειάζονται τα ναρκωτικά για να απαλύνουν τον ψυχικό πόνο που βιώνουν σε μια σκληρή πραγματικότητα. Η ελπίδα και το όραμα είναι το πιο σημαντικό αντίβαρο και η απάντηση στις πολιτικές που θέλουν αποχαυνωμένους νέους, παθητικούς και με έλλειψη κινήτρων για καλύτερη ζωή.